بازنمایی زیبایی‌شناسانه و کارکردی زن در معلقه امرؤالقیس: از توصیف فردی تا نماد جمعی

چکیده

شعر جاهلی، به‌ویژه معلقات سبع، همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع شناخت فرهنگ، تاریخ و هویت عربی پیش از اسلام مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. در میان این آثار، معلقه امرؤالقیس جایگاه ویژه‌ای دارد؛ چراکه افزون بر ارزش‌های زیباشناختی و نوآوری‌های سبکی، بازتاب‌دهنده تصویری چندلایه از زن در بستر فردی و اجتماعی است. این مقاله با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی می‌کوشد ابعاد گوناگون بازنمایی زن در معلقه امرؤالقیس را بررسی کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که امرؤالقیس زن را در دو سطح بازنمایی می‌کند: نخست، در سطح فردی که به توصیف زیبایی ظاهری، حرکات و حالات روانی معشوق اختصاص دارد؛ دوم، در سطح اجتماعی ـ نمادین که زن را به نماد شرف قبیله، استمرار نسل و حافظه جمعی بدل می‌سازد. تحلیل ابیات نشان داد که این دو سطح در بسیاری از موارد درهم‌تنیده‌اند؛ به‌گونه‌ای که توصیف زیبایی فردی زن، هم‌زمان دلالتی اجتماعی نیز پیدا می‌کند. برای نمونه، تشبیه معشوق به غزال یا اسب اصیل، علاوه بر برجسته‌سازی زیبایی فردی، اشاره‌ای به نجابت و اصالت قبیله‌ای دارد. بدین ترتیب، امرؤالقیس با ترکیب میان زیباشناسی فردی و کارکرد اجتماعی، تصویری چندبعدی از زن ارائه می‌دهد که فراتر از نگاه تک‌بعدی به زن در شعر جاهلی است. این مقاله ضمن بهره‌گیری از منابع کلاسیک و معاصر ادبیات عربی، می‌کوشد نشان دهد که بازنمایی زن در معلقه امرؤالقیس هم‌زمان واجد ارزش‌های هنری و فرهنگی است و می‌تواند زمینه‌ای نوین برای مطالعات میان‌رشته‌ای در حوزه ادبیات عرب، نقد فرهنگی و مطالعات جنسیت فراهم آورد.