تحلیل تأثیر سیاست‌ورزی خلافت‌های اسلامی بر گرایش‌های محتوایی مورخان در تدوین متون تاریخی قرون اولیه

چکیده

تاریخ‌نگاری اسلامی قرون اولیه، محصول تعامل پیچیده میان مورخان و ساختارهای قدرت سیاسی بوده است. خلافت‌های اسلامی از طریق مکانیسم‌های متنوعی همچون حمایت‌های مالی، ایجاد محدودیت‌های فکری و گفتمان‌سازی، بر چارچوب‌های فکری مورخان تأثیر گذاشته‌اند. هدف این پژوهش، مرور نظام‌مند مکانیسم‌های تأثیرگذاری سیاست‌ورزی خلافت‌های اسلامی بر گرایش‌های محتوایی مورخان در تدوین متون تاریخی قرون اولیه است. با جستجو در پایگاه‌های داده‌ای بین‌المللی (PubMed، Scopus، Web of Science، Google Scholar) و داخلی (SID، علم‌نت، مگیران، نورمگز، ایرانداک)، 600 مقاله شناسایی شد. پس از اعمال معیارهای ورود (مرتبط بودن با موضوع، روش‌شناسی شفاف، رویکرد تحلیلی-انتقادی، انتشار در منابع معتبر، دسترسی به متن کامل) و خروج (تمرکز بر دوره‌های غیر از قرون اولیه، عدم بررسی تأثیر سیاست بر محتوای تاریخی، روش‌شناسی نامشخص، انتشار در منابع غیرمعتبر، محتوای تکراری)، 11 پژوهش برای تحلیل نهایی انتخاب شدند. یافته‌ها نشان داد تحولات سیاسی-ایدئولوژیک در ساختار خلافت، به شکل‌گیری گفتمان‌های تاریخی متفاوت منجر شده است. تغییر از خلافت اموی به عباسی، تحولی بنیادین در رویکردهای تاریخ‌نگارانه ایجاد کرده و "سنت سکولار" تاریخ‌نگاری عمدتاً توسط نویسندگان طرفدار امویان شکل گرفته است. موقعیت مورخان در مناسبات قدرت، تأثیر تعیین‌کننده‌ای بر محتوای روایت‌های تاریخی داشته و مورخان مستقل، روایت‌های متفاوتی از مورخان وابسته به دربار ارائه کرده‌اند. همچنین، تکثر کانون‌های قدرت در جهان اسلام، به تنوع گفتمان‌های تاریخی انجامیده و عوامل هویتی در کنار عوامل سیاسی، در شکل‌گیری روایت‌های تاریخی نقش داشته‌اند.